"Geschiedenis wordt geschreven door de winnaar!" Deze uitroep van Willem van Oranje tijdens de opening van het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog (NMTO) ontmaskerde precies waar het nieuwe museum tegen wil strijden: eenzijdige geschiedschrijving. Terwijl carillonklanken over het historische stadje Groenlo klingelden en blazers vanaf de kerktoren strijdliederen speelden, mengde het publiek zich als 'journalisten' in een theatraal spektakel dat de vele gezichten van de waarheid blootlegde.

Een perskaart voor waarheidsvinding

"We kregen de opdracht om als journalisten aan waarheidsvinding te doen tijdens een persconferentie. Wat een origineel idee," vertelt een bezoeker enthousiast na afloop. Het concept komt van iGlow, dat de creatieve productie van het openingsspektakel verzorgde. Bezoekers luisterden via hun koptelefoon naar nagespeelde ooggetuigenverslagen.

Het spektakel van een half uur culmineerde in een theatrale persconferentie met historische figuren als Willem van Oranje en Filips II, die allebei claimden de waarheid in pacht te hebben. Het publiek stemde na elke ronde met hun perskaarten wie ze geloofden. Een hoogtepunt was het moment waarop boeren en burgers het museum inrenden in authentieke 17e-eeuwse kleding en de persconferentie verstoorden.

"Zullen we anders eens praten MÉT het volk in plaats van ÓVER het volk?" riep een boerin terwijl ze op het podium klom, waarop tientallen figuranten uit Groenlo het podium bestormden. Tot verbazing van het publiek bleek dat de audiofragmenten die iedereen via koptelefoons hoorde, verschillend waren, afhankelijk van waar je vandaan kwam.

Drie perspectieven, drie verhalen

De kern van het museumconcept, dat sinds de pitch in 2019 overeind is gebleven, draait om de verschillende perspectieven op de Tachtigjarige Oorlog: Holland, Spanje en de regio. "De waarheid heeft vele kanten. Het is maar net welk perspectief je kiest," vertelde museumdirecteur Daphne Maas in haar openingsspeech.

Die boodschap kwam tijdens het spektakel krachtig binnen toen bleek dat de jury, die moest beoordelen wie de waarheid sprak, was omgekocht door Willem van Oranje. Een boerin onthulde de fraude door te laten zien dat op beide stembordjes simpelweg 'Holland' stond.

"Dit geloof je toch niet! Jullie horen compleet andere fragmenten maar stemmen zonder enige discussie. Noem je dat objectief?" riep ze uit, terwijl ze verschillende koptelefoons liet horen aan andere figuranten. "Moet ik jullie in dit museum vertrouwen met mijn verhaal?"

Tijdens het symposium "De waarheid achter de geschiedenis" dat een dag voor de opening plaatsvond, benadrukte hoogleraar en columnist James Kennedy het belang van nuance in historische perspectieven: "De waarheid ligt vaak niet in het midden. In Nederland denken we vaak van wel. Weeg alle perspectieven." Deze premisse vormde de intellectuele grondslag voor het museumconcept dat de afgelopen jaren werd gebouwd en nu open ging voor het grote publiek.

Kennedy reflecteerde verder: "We zijn kritischer over dit verleden. Misschien zijn we kritischer over dit verleden geworden omdat wij meer afstand daartoe hebben. Wij zitten niet meer gebrouilleerd in godsdienstige spanningen uit het einde van de 19e eeuw, begin van de 20e. Dus misschien kunnen we het ons permitteren om kritischer te zijn over dit verleden."

Van pitch tot museum

"Oorspronkelijk dachten we aan een museum dat Museum 1627 zou heten," vertelde Maas tijdens haar openingsspeech. "Een plek die hoofdzakelijk gewijd zou zijn aan het beleg van Groenlo in 1627. Voor dit concept werd een schetsontwerp gemaakt door Johan Akkerman samen met Paul van der Ham van iGlow en tekstschrijver Sara van Gennip. Dat oorspronkelijke concept leeft nog en vormt de basis voor wat we nu als het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog presenteren."

Voor de financiering ontwikkelde iGlow samen met 3D-ontwerper John Beijer een virtual reality-beleving. "Fondsen konden met een VR-bril door het nieuwe museum wandelen. Een beeldende ervaring zegt immers meer dan duizend woorden," legt Paul van der Ham van iGlow uit. Het werkte: in enkele jaren werd 2,5 miljoen euro bijeengebracht met bijdragen van onder andere de Vriendenloterij, Hart voor Vesting Grolle, provincie Gelderland, gemeente Oost Gelre en Mondriaan Fonds.

De naamsverandering van Museum 1627 naar Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog betekende een grote koerswijziging. "We moesten opeens van een maand geschiedenis beschrijven naar 80 jaar oorlog," vertelde Maas. "Dat betekende dat we toch eigenlijk wel weer even terug de boeken in moesten en terug naar de tekentafel om te zien hoe we die 80 jaar oorlog hier in deze kerk konden verwoorden."

Het afbakenen van historische waarheden

Na de pitch doorliep het project verschillende cruciale fases. De schetsfase vormde de basis waarin het creatieve team de eerste ideeën uitwerkte. Museumdirecteur Daphne Maas benadrukt het belang van deze fase: "We moesten heel precies afbakenen welke verhalen we wel en niet zouden vertellen. Het is een proces van grenzen trekken, van keuzes maken. De Tachtigjarige Oorlog omvat zoveel verhalen dat je zonder duidelijke afbakening verdrinkt in mogelijkheden."

"Ondertussen werkten we verder aan het bouwkundig ontwerp," vertelde Maas. "Er zou een stalen omloop in de kerk worden gebouwd met thematisch ingedeelde bastions. In de zomer van 2024 is de bouw daadwerkelijk van start gegaan en de stalen omloop is als eerste gerealiseerd."

In het Voorlopig Ontwerp werden alle scenario's, tentoonstellingsontwerpen en objectenlijsten samengebracht tot een coherent geheel. "Dit is waar het museum echt vorm krijgt," vertelt Daphne Maas. "Door heldere grenzen te stellen tussen de drie perspectieven – Holland, Spanje en de regio – ontstaat er een samenhangend verhaal." Het Definitief Ontwerp vormde de laatste stap waarin alle verbeterpunten werden doorgevoerd en alles bouwklaar werd gemaakt.

De uitdagingen van museaal bouwen

"Vanaf het moment dat we besloten om dit museum in deze kerk te huisvesten, stonden we voor bijzondere uitdagingen," vertelt Maas. "We hebben na vele constructieberekeningen gekozen om de stalen omloop zo te doen dat we steunen op de zuilen en de kerkmuren. Eerst hadden we nog het idee om er zuilen extra bij te zetten, maar dat werd veel minder mooi. Met deze oplossing hebben we de minste schade aan de kerk toegebracht én is het resultaat visueel het mooiste geworden."

De kerk zelf speelt een belangrijke rol in het verhaal. "Welk gebouw biedt nu een betere achtergrond voor een museum over de Tachtigjarige Oorlog, dan een kerk die deze oorlog nog van dichtbij heeft meegemaakt," benadrukt Maas. "Tijdens het beleg van Groenlo kwam door het dak van deze kerk de tweede kanonskogel binnen. En de eerste mis werd hier bijgewoond door prins Frederik Hendrik zelf."

De inrichting van het museum werd een logistieke operatie op zich. "Vanaf oktober 2024 zijn we vol energie het bedrijf NMTO gestart," vertelt Maas. "Want dat is het wel, het is een enorm bedrijf met een boel mensen die we allemaal nodig hebben. En wat een werk! Voor de opstart hadden we bijna 80 vrijwilligers nodig. Dat was nog best spannend, want ik weet nog dat iemand zei: 'Nou, als je de 16 haalt, dan vind ik het knap.' Maar dat hadden we de eerste dag al. Ruim."

Co-creatie met lokale partijen

Een bijzonder aspect van het museumproces was de co-creatie met lokale mediapartijen. "We kozen nadrukkelijk voor samenwerking met lokale partijen om hun betrokkenheid en kennis te benutten," vertelt Paul van der Ham. "Het lastige was wel dat vijf mediapartijen moesten samenwerken, wat een gezonde spanning gaf tussen concurrentie en collegialiteit."

"We hebben samen elk onderdeel van het museum bekeken, beluisterd, geschreven, gecontroleerd en beoordeeld," vertelde Maas over de samenwerking met conservator Godfried Nijs. "Natuurlijk hebben we ook nog geklust en getimmerd en geplakt en dat deden we niet met zijn tweeën. Daar hadden we ook onze projectleider bij, Sandra Schipper, wat wel leuke discussies opleverde."

Het museum telt ruim 20 mediaproducties en meer dan 60 audiofragmenten. "Voor deze mediaproducties was per productie een nauwkeurig scenario nodig," legt Van der Ham uit. Samen met Sara van Gennip was iGlow daarvoor verantwoordelijk. "Alles moest vertaald worden in drie talen en alle uitvoerende mediapartijen gebriefd."

Historische nauwkeurigheid als fundament

Hoewel het museumconcept draait om verschillende perspectieven, was historische nauwkeurigheid van cruciaal belang. "Gelukkig hebben we kunnen rekenen op de scherpe feitencontrole van emeritus hoogleraar Marjolein 't Hart," vertelt Maas. "We hadden natuurlijk een heleboel onderzoek gedaan, maar we wilden wel zeker weten dat alles wat we hier verkondigen ook wel waar was."

Tijdens het symposium benadrukte Kennedy ook het belang van waarheidszoeken naast het erkennen van verschillende perspectieven: "Het is een Hollands gebruiken om te zeggen dat de waarheid vast wel ergens in het midden ligt. Deze stelling is vaak niet toereikend. Je neemt verschillende perspectieven mee maar het gaat over het wegen van claims. Het gaat over het bestuderen daarvan."

Die kennisoverdracht gebeurde op een praktische manier: "Het maakte niet uit waar wij heen gingen, overal vond hij wel een vestingwerk, een linie, een kei, een rapier... Alles had te maken met de Tachtigjarige Oorlog. Helemaal geweldig."

Een journalistieke museumbeleving

In het uiteindelijke museum gaat het publiek zelf op onderzoek uit als journalist. Met een perskaart, microfoon en koptelefoon krijgen bezoekers de opdracht objecten en personen te 'interviewen'. Door middel van een tag kunnen objecten 'spreken' en met een rode knop kunnen bezoekers kiezen welke fragmenten ze waardevol vinden voor hun nieuwsartikel over de Tachtigjarige Oorlog. Aan het einde kunnen bezoekers hun eigen artikel schrijven op een beeldscherm en publiceren. 

Kennedy benadrukte tijdens het symposium het belang van dit soort benaderingen: "Het belangrijke is om deze verhalen niet alleen in te zien en te begrijpen, maar daarvoor ook empathie te hebben. Een bepaald begrip voor andere standpunten dan wij hebben gezien."

Speciale aandacht gaat uit naar het perspectief van de regio en het leed van de boeren. "Die keerzijde van de oorlog is minder bekend," legt Maas uit. "Veelal lag de nadruk op de overwinning en voorspoed van Holland. Dit museum wil dat verhaal recht trekken."

Tijdens het openingsspektakel verwoordde een boerin dit pijnlijk duidelijk: "Ik weet niet hoe vaak ik nog moet zeggen dat het niet gaat om wie wat deed en waarom. Holland of Spanje, Spanje of Holland. Het maakt niet uit! Feit is dat geen boer meer veilig was. Tachtig jaar lang."

Het museum: boordevol mediatechnologie

Het NMTO neemt bezoekers mee op een zorgvuldig gecomponeerde reis langs verschillende facetten van de Tachtigjarige Oorlog. Via een elegante stalen omloop, die sierlijk rond de historische kerkzuilen slingert, wandelen bezoekers langs thematisch ingedeelde 'bastions' – elk ontworpen om een uniek aspect van het conflict te belichten.

Het kloppende hart van deze ervaring wordt gevormd door een indrukwekkend arsenaal aan mediapresentaties: ruim 20 geavanceerde mediaproducties en meer dan 60 zorgvuldig gecureerde audiofragmenten. Uitgerust met een speciaal ontworpen koptelefoon en microfoon transformeren bezoekers in onderzoekers die de geschiedenis kunnen ondervragen. "Het ontwikkelen van het tagsysteem waarmee objecten kunnen 'spreken' was een technische uitdaging van formaat," vertelt uitvoerend bouwer Jan-Willem Kolkman. "Maar het resultaat is verbluffend – bezoekers stappen letterlijk in een dialoog met het verleden."

De ervaring begint met een meeslepende introductiefilm die de verschillende perspectieven op de oorlog introduceert, waarna bezoekers hun eigen onderzoekspad kunnen volgen. Bijzonder aan de tentoonstelling is dat iGlow alle audiofragmenten heeft geschreven en geproduceerd in nauwe samenwerking met lokale partijen. "Door deze co-creatie met regionale kenners hebben we het perspectief van de regio – een stem die vaak onderbelicht blijft in de geschiedschrijving – stevig kunnen verankeren in het museum," benadrukt Paul van der Ham van iGlow.

In een database kan gezocht worden naar gebeurtenissen uit de Tachtigjarige Oorlog per gemeente gesorteerd, dat werkt via een touchscreen. Op een andere touchscreen kunnen mensen in 3D historische vondsten bekijken. Verder zijn er schermen met videoportretten over archeologen en een historische kledingmaker. Ook is er een projectie en animatie op een maquette waarmee het beleg van Grol wordt getoond.

In drie 'Pepper's Ghost'-boxen komen historische momenten tot leven. "In iedere box, die net iets groter is dan een schoenendoos, is een miniatuurdecor gebouwd waar de Pepper's ghosts in geprojecteerd worden," legt Paul van der Ham uit. In één box zien bezoekers een zeventiende-eeuwse stad met arbeidershuisjes en een kerktoren, in een andere een loopgraaf met wal van zand en mos. 

Daarnaast ontwikkelde iGlow in samenwerking met Jeroen Jongebloed een kanonnenspel, waarmee met twee spelers het beleg van Grol wordt gespeeld met replica’s van kanonnen die je kunt besturen.  en het complexe audiosysteem dat de kern van de journalistieke museumbeleving vormt. "Het systeem met de tags waarmee objecten kunnen 'spreken' was technisch uitdagend," vertelt Van der Ham. 

Trots op het resultaat

Museumdirecteur Daphne Maas straalt van trots in haar openingsspeech: "Wat ontzettend veel mensen en wat ontzettend fijn dat jullie er allemaal zijn. Vandaag staan we hier samen met trots en blijdschap omdat we na jaren van voorbereiding een museum hebben waar we allemaal bijzonder trots op zijn."

Het spektakel eindigde symbolisch met het afvuren van een kanonskogel die ceremonieel in de kerkmuur werd gemetseld, begeleid door trompetten en orgelspel. Een toepasselijk moment dat de opening van het NMTO markeerde – een museum dat bezoekers niet alleen informeert over de Tachtigjarige Oorlog, maar hen ook laat ervaren hoe verschillende perspectieven onze blik op de geschiedenis kleuren.

"Vandaag openen we een officieel museum dat niet alleen het verleden tot leven brengt, maar ook uitnodigt tot nadenken over de waarheid achter de geschiedenis," sloot Maas haar speech af. "Ik dank jullie wel dat jullie hier zijn om deze mijlpaal met ons te vieren en ik hoop dat we er vandaag een hele leuke dag van gaan maken."

Foto's: Marcel Houwer en René van de Mosselaar