In een tijd waarin musea steeds vaker worden uitgedaagd om hun publiek te verrassen, bieden oude mediatechnieken, zoals de illusietruc Pepper’s ghost, een aansprekende manier om verhalen te vertellen. Deze technologieën maken het verleden tastbaar op een unieke manier. Het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog in Groenlo maakte Pepper’s ghost-boxen, waar bezoekers zich wanen in loopgraven en stedelijke belegeringen.
Illusietechniek dompelt museumbezoeker onder in andere wereld
Pepper’s ghost: een historische illusie
In de negentiende eeuw werd illusietechniek Pepper’s ghost voor het eerst gepresenteerd in theaters. Door een slim gebruik van licht, spiegels en reflecties wordt een optische illusie gecreëerd, waarbij beelden lijken te zweven in de ruimte, of op magische wijze verschijnen en verdwijnen. Dat werkt zo: er wordt een grote, doorzichtige glasplaat in een hoek van 45 graden tussen het publiek en het toneel (of andere ruimte) geplaatst. Het publiek kan de glasplaat niet of nauwelijks zien.
Aan de zijkant of onder het podium, op een plek die het publiek niet ziet, bevindt zich een object dat of persoon die fel wordt belicht. Wanneer dit object of deze persoon goed wordt uitgelicht en de omringende ruimte donker blijft, weerkaatst het licht via de glasplaat richting het publiek. Dit zorgt ervoor dat de reflectie van het verlichte object zichtbaar wordt als een zwevend of spookachtig beeld op het toneel.
Aan de zijkant of onder het podium, op een plek die het publiek niet ziet, bevindt zich een object of persoon die fel wordt belicht. Wanneer dit object of deze persoon goed wordt uitgelicht en de omringende ruimte donker blijft, weerkaatst het licht via de glasplaat richting het publiek. Dit zorgt ervoor dat de reflectie van het verlichte object zichtbaar wordt als een zwevend of spookachtig beeld op het toneel.
Door de lichtsterkte aan te passen of het verlichte object te laten bewegen, komt de illusie tot leven en lijkt het alsof het beeld plotseling verschijnt, verdwijnt of zelfs door de ruimte zweeft. De illusietruc werd in het theater populair, maar wordt nu ook gebruikt in musea, spookhuizen en attracties. Zelfs in technologieën als augmented reality en speciale effecten in film, zijn de principes van Pepper’s ghost nog zichtbaar.
"De illusietruc werd in het theater populair, maar wordt nu ook gebruikt in musea, spookhuizen en attracties."
Pepper’s ghost in musea: verhalen komen tot leven
In musea wordt Pepper’s ghost vaak ingezet om historische figuren of scènes tot leven te brengen. De magie zit hem in de eenvoud en het illusionistische effect: bezoekers zien iets wat er niet echt is. Dat prikkelt de verbeelding.
Godfried Nijs, conservator bij het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog vindt het een unieke manier om het verhaal van de 17e eeuw op een unieke manier te duiden. “Als museum wil je een verhaal vertellen dat duidelijk is én dat bezoekers prikkelt. Je moet daarom verder kijken dan alleen tekst, foto’s en video’s. In ons museum wilden we een belevenis creëren. Pepper’s ghost leek de uitgelezen manier om dit te doen.”
Pepper’s ghost kreeg een mooie plek in Het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog. Dit museum, dat in april 2025 zijn deuren opent, laat historie en erfgoed op een interactieve manier samenkomen. Pepper’s ghost wordt gebruikt om de complexiteit van de oorlog en de emoties van de mensen die erin leefden zichtbaar te maken. Stijn van Gorkum, bouwer van miniatuurwerelden en live action, vertelt: “De Tachtigjarige Oorlog is lang geleden. Veel mensen weten niet goed hoe het er aantoe ging. Pepper’s Ghost maakt het verleden visueel en begrijpbaar. Het idee was om bezoekers letterlijk een kijkje in het verleden te geven, alsof ze een geheime wereld betraden.”
Volgens Stijn vinden museumbezoekers het vaak verfrissend om in een fysieke wereld binnen te kijken. Ze staren even niet naar een schilderij of een video in een scherm. “Het heeft iets magisch. Je weet niet precies waar je naar kijkt. Daardoor wordt ingespeeld op je kinderlijke fantasie”, vertelt Stijn. Conservator Godfried Nijs vult aan: “Doordat je op een unieke en afwisselende manier informatie aanlevert houd je de aandacht van de bezoeker vast. De Pepper’s ghost-boxen hebben iets spannends. Daarmee voeg je gevoel toe aan de informatie die je bezoekers geeft.”
Van idee tot beleving
Stijn van Gorkum was onderdeel van het iGlow-team dat de drie Pepper’s ghost-boxen ontwikkelde. Samen met conceptontwikkelaar en projectleider Paul van der Ham en scenarioschrijver Sara van Gennip. De eerste stap in het maakproces was het bedenken van drie scenario's die het leven tijdens de Tachtigjarige Oorlog tonen. Sara bedacht drie eenvoudige taferelen uit het leven van een huisvrouw, een soldaat en een kleine jongen uit Groenlo.
De eerste scène speelt zich af in een typische zeventiende-eeuwse stad en toont welke invloed de oorlog op bewoners had. We zien een vrouw die rustig de was ophangt wanneer ineens de spanning stijgt als ze een gewonde soldaat op haar af ziet komen. De vrouw verzorgt de soldaat en vangt hem thuis op. In de tweede scène zien we het leven in een loopgraaf. Scène drie gaat over de bevrijding met een processie op de stadswal.
De volgende stap in het maakproces was het ontwerpen en bouwen van de boxen. In iedere box, die net iets groter is dan een schoenendoos, wordt een miniatuurdecor gebouwd, waar de Pepper’s ghosts in geprojecteerd worden. In de ene box zien we een oude Nederlandse stad met arbeidershuisjes en een hoge kerktoren. In een andere is een wal van zand en mos gemaakt, waardoor het lijkt alsof je in een loopgraaf staat. Stijn werkte met een team van technici en historici. “We hebben alle details zorgvuldig bestudeerd, van de kleding van de personages tot de manier waarop het licht in de box moest vallen. Alles moest natuurlijk historisch accuraat zijn,” legt hij uit.
Het creëren van de projecties was een volgend intensief proces. Acteurs en figuranten werden gefilmd tegen een zwarte achtergrond en digitaal ingevoegd in de miniatuurwereld. “We wilden dat de projecties natuurlijk aanvoelden, alsof de personages echt door de ruimte bewogen,” legt Stijn uit. Het maken van de boxen en illusies heeft uiteindelijk zo’n drie maanden in beslag genomen.
Technische uitdagingen
Het was belangrijk dat de scènes in de Pepper’s ghost-boxen historisch klopten. Dit vormde een uitdaging. Om een heldere illusie te maken, is fel licht nodig. Maar, te fel licht konden Stijn en zijn team niet gebruiken, want in de Tachtigjarige Oorlog was er enkel kaarslicht. Gebruik je een felle lichtstraal, dan komt de illusie dus niet realistisch over. “Dat is een puzzel. Je illusie moet kloppen, maar moet ook mooi zijn. Door verschillende dingen te proberen vonden we daar een middenweg in,” vertelt Stijn. Tenslotte werd een dimmer aan de boxen toegevoegd, zodat het licht feller en minder fel kan worden gezet.
De techniek van Pepper’s ghost vormde een tweede obstakel. “We moesten werken met spiegels die groot genoeg waren om de hele scène te tonen, maar klein genoeg om in de box te passen,” vertelt Stijn. De plaatsing van de spiegels speelde ook een cruciale rol. “Staan de spiegels niet op precies de juiste plek, dan is er geen weerkaatsing en werkt de illusie niet.” Tot slot moest het licht precies kloppen. “Te veel licht maakt de illusie zichtbaar als een reflectie. Te weinig en je ziet niets. We hebben uren besteed aan testen en finetunen om de reflecties precies goed te krijgen.”
De bezoekerservaring: een inkijkje in het verleden
Conservator Godfried Nijs noemt het effect indrukwekkend: “Het is alsof je door een sleutelgat naar een andere tijd gluurt. Bezoekers ervaren de geschiedenis niet alleen met hun ogen, maar voelen het ook. Daar kan geen tekst of platte foto tegenop. Ik denk dat er kleine files ontstaan bij de Pepper’s ghost-boxen op drukke dagen, omdat alle bezoekers dit willen zien.”
"Het is alsof je door een sleutelgat naar een andere tijd gluurt"
Belevingseconomie
"Musea zijn niet langer alleen bewaarplaatsen van objecten en kennis," zegt Paul van der Ham. "Ze zijn actieve deelnemers in een competitieve belevingseconomie, waar ze concurreren met streamingdiensten, sociale media en andere vormen van entertainment om de aandacht van het publiek." Door te investeren in technologieën die bezoekers onderdompelen in meeslepende verhaallijnen, herdefiniëren musea hun maatschappelijke rol.
Deze transformatie stelt hen in staat om niet alleen cultureel erfgoed te behouden, maar het ook op betekenisvolle wijze door te geven aan toekomstige generaties. Musea die hebben geïnvesteerd in digitale innovatie laten een bezoekersgroei zien, terwijl traditionele instellingen worstelen met dalende bezoekersaantallen. Deze cijfers onderstrepen dat immersieve beleving niet slechts een luxe is, maar een strategische noodzaak voor culturele instellingen die willen floreren in een digitaal gedreven samenleving.
Door deze innovatieve mediatechnieken te omarmen, evolueren musea van statische bewaarplaatsen van het verleden naar dynamische platforms waar verleden, heden en toekomst samenkomen in een voortdurend veranderende dialoog met de bezoeker.
Inspiratie uit binnen- en buitenland
Het gebruik van mediatechnieken in musea komt wereldwijd terug. Het Grachtenmuseum in Amsterdam gebruikt Pepper’s ghost om bezoekers een kijkje te geven in het leven in een grachtenpand. In Londen maakt het Museum of the Moving Image gebruik van live-action miniaturen om filmgeschiedenis te visualiseren. Het Australian Museum in Sydney gebruikte hologrammen om dinosauriërs tot leven te brengen en ze langs bezoekers te laten lopen. Elk voorbeeld laat zien hoe technologie de grenzen van traditionele tentoonstellingen verlegt.
Deze mediatechnieken maken verhalen visueel. Voor het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog was dit essentieel. “Technieken als Pepper’s ghost werken goed in musea die een lastig onderwerp begrijpbaar willen maken. Met deze techniek kun je een abstract verhaal of oud tijdperk ineens voor je zien”, vertelt Stijn. Het visuele aspect van Pepper’s ghost prikkelt de verbeeldingskracht van bezoekers. Daarom is het ook heel geschikt voor musea waar fantasie belangrijk is. Denk aan tentoonstellingen voor kinderen, of kunstexposities die tot de verbeelding spreken. Pepper’s ghost geeft extra diepte en kracht.
Daarnaast zijn moderne mediatechnieken goed in te zetten bij musea die geen toegang hebben tot echte objecten, omdat ze te kwetsbaar, of zeldzaam zijn, of simpelweg niet meer bestaan (de dinosauriërs bijvoorbeeld). Met digitale reconstructies, projecties en hologrammen laten musea deze objecten alsnog zien.
Pepper's Ghost in Grachtenmuseum Amsterdam
Mediabeleving: de toekomst van musea
Wat kunnen musea en attractieparken verwachten in de toekomst? Paul van der Ham, oprichter van iGlow, ziet een ontwikkeling waarin de grens tussen virtuele en fysieke ervaringen vervaagt. "De tijd van gescheiden werelden is voorbij. De nieuwste ervaringen combineren tastbare elementen met geavanceerde projecties en interacties. De nieuwe Efteling-attractie Dans Macabre laat zien hoe krachtig deze samensmelting kan zijn."
Met de Pepper's ghost-boxen in Groenlo heeft het Nationaal Museum Tachtigjarige Oorlog laten zien hoe geschiedenis toegankelijk kan worden gemaakt, gebruik makend van dezelfde principes die attractieparken al decennia fascineren. De combinatie van techniek, ambacht en storytelling bewijst dat zowel musea als attractieparken toegangspoorten kunnen zijn naar andere werelden en tijden, waarbij het verleden en de toekomst van illusies naadloos in elkaar overvloeien.
Misschien ook interessant
Hanzesteden decor voor AR-beleving
Niks te zien, van alles te beleven
Bezoeker is reporter in nieuw oorlogsmuseum